Форумда бастап берген ҚР Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің Төрағасы Марат Омаров іс-шара монополияға қарсы ведомстволар, мемлекеттік органдар, сарапшылар қауымдастығы мен бизнес арасында бәсекелестікті қорғау және монополияға қарсы реттеу мәселелері бойынша практикалық тәжірибе мен білім алмасуға арналған кәсіби алаң болып екенін атап өтті, деп хабарлайды агенттіктің баспасөз қызметі.
«Экономиканы монополиядан арылту, әділдік пен және адал бәсекелестік үшін жағдай жасау Қазақстанның жаңа экономикалық саясатының маңызды қағидаттары, олар туралы Қазақстан Президенті Қ.Қ. Тоқаев бірнеше рет атап өтті және Біз БҚДА алдына қойылған міндеттерді орындау бойынша тиісті жұмыстар жүргізіп жатырмыз», – деді Марат Омаров.
Экономиканы монополиядан арылту бойынша БҚДА жүргізіп жатқан жұмыс шеңберінде теріс тренд, яғни тауар нарықтарында мемлекеттің қатысуының өсуі байқалады, басқаша айтқанда, мемлекеттік монополия орнауда.
«Мемлекеттің бизнеске қатысуы айтарлықтай кеңейіп келеді, дегенмен ол тек азаюы керек, тіпті ол бұрын болмаған салаларда да. Бұл тіпті әр адамның күнделікті өмірінде нарықтарда да бар», – дегенді қоса кетті Марат Омаров.
ЖЖМ нарығы
ЖЖМ көтерме нарығының 80% – мұнай саласында өндіруден бастап ЖЖМ сатуға дейін мемлекет ҚазМұнайГаз арқылы үстемдік етіп, бақылап келеді. Іс жүзінде толықтай нарықта монополия және тиімсіз басқару жүйесі, сондықтан онда тапшылық, қымбатшылық, нарықта қажетті бақылаудың болмауы және ресурстарға қол жеткізу мәселелері әлі де бар.
ҚазМұнайГаз ресурстарының ашық және тиісті бөлінуін қамтамасыз ету үшін өтінімдерді қабылдау және іріктеу шарттарымен негізгі қуатқа тең қол жеткізу қағидалары қабылданатын болады. Осы мақсатта биржалық сауда-саттықты ұлғайту жоспарланған. Мұнайды қайта өңдеуге қол жеткізуді шектеу мүмкіндіктерінің күшеюіне байланысты Инфрақұрылымға қол жеткізу ережелері де қабылданатын болады.
Әуе тасымалы нарығы
Бұл нарықта сұраныс пен ұсынысты толық бақылайтын мемлекеттік компаниялар тобы – Ұлттық авиатасымалдаушы және онымен үлестес компаниялар басым. Мемлекеттің қатысуымен авиакомпаниялардың активтерін бөлу мәселесі әлі күнге дейін өз шешімін таппады.
Нәтижесінде, нарықтың қолданыстағы құрылымы баға бәсекелестігі, шығындарды оңтайландыру үшін ынталандыруды азайтады. Бұл рейстердің жүйелі кешігуіне және бағаның өсуіне әкеледі, нәтижесінде тұтынушылар зардап шегеді.
Қолданылатын динамикалық баға монополиялық нарықтарда жұмыс істемейді. Мысалы, авиакомпанияның ең жоғары тарифі бір маршрут бойынша ең төменгі тарифтен 4,5 есе асатын кейстер бар (67 743 / 14 743 тг.). Сондықтан, қазіргі жағдайда нарыққа жаңа авиатасымалдаушыларға қол жеткізу үшін «Ашық аспан» режимін күшейту мәселесі қарастырылуда.
Телекоммуникация нарығы
Нарық жоғары шоғырланған, мемлекеттің нарықтағы үлесі 75% – ға дейін өсті. Қазақтелеком да аукционда радиожиілік спектрін сатып алды. Негізі бұл бизнеске сатылуы керек мемлекеттік ресурс еді. Демек, «Мемлекет өзіне өзі сатты» деген сөз.
Монополияландыру клиент үшін бәсекелестік деңгейі мен қызмет көрсету сапасының төмендеуіне себеп болды. Қазір Байланыс қызметтеріне тарифтердің біржақты көтерілуіне байланысты шағымдар ағыны жүріп жатыр. Жекелеген тарифтік жоспарлар бойынша құны 2 есе өсті (Алтел, ағымдағы жылдың 13 наурызынан бастап 1 минут сөйлесу/SMS үшін құнның 9-дан 18 теңгеге дейін өсуі).
Еркін РЖС-ның болмауы, экономикалық кедергілер бәсекеге қабілетті ұялы байланыс нарығын қалпына келтіру перспективасын төмендетеді. Үкіметтің бір ұялы байланыс операторын бөлу жоспары бар, бірақ әзірге оны іске асырудың нақты механизмі жоқ, өкінішке орай. Сондай-ақ, жеке операторлардың, мысалы, IT нарықтарында, аралас нарықтарға кіру әрекеттері байқалады.
Теміржол жүк және жолаушылар тасымалы нарығы
Бүгінгі таңда Ұлттық инфрақұрылым операторы (ҚТЖ) мен жүк тасымалдаушыны ұйымдық – функционалдық бөлу, жеке тасымалдаушылардың инфрақұрылымға тең қолжетімділігін қамтамасыз ету бойынша ұсыныстары жоқ. Бұл теміржол тасымалының нақты бәсекеге қабілетті нарығын құрудың негізі.
Ұлттық жүк тасымалдаушы нарық үлесінің 95% – дан астамын алады және жеке тасымалдаушыларға қол жетімділік әлі де шектеулі. Магистральдық жол операторы өз компанияларына бірқатар артық мүмкіншіліктер берді. Ал бұл басқаларға тең жағдай жасауға кедергі. Магистральдық теміржол тарифтері өсуде. Өзінің ведомстволық бағынысты компанияларын толық мүмкіндіктерді таңу жайы жүріп жатыр.
ҚТЖ туралы айта отырып, БҚДА көп рет айтқан «Сары беттер ережелері», енді жұмыс істемейді. Сондай-ақ Кәсіпкерлік кодексінде күшін жоғалтқан 192-ші бап бар.
Анықтама: ҚР КК 192-бабының 4-тармағы: «Акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерінің) елу пайызынан астамы мемлекетке тиесілі мемлекеттік кәсіпорындар, заңды тұлғалар және өз қызметін Қазақстан Республикасының аумағында жүзеге асыратын олармен үлестес тұлғалар жүзеге асыратын қызмет түрлерін кеңейту және (немесе) өзгерту кезінде монополияға қарсы келісімі қажет орган».
Шынын айтқанда, мемлекеттік органдар мен мемлекеттік компаниялардың өздері бірінші кезекте осы қағидаттарды бұзады. Мемлекет қатысатын қызмет түрлері рұқсатсыз өсуде. Осылайша, ҚТЖ қызметінің түрлерін талдау нәтижелері монополияға қарсы органмен қызметтің 300 түрінің тек 83-і (28%) келісілгенін көрсетті.
Ипотекалық несиелеу нарығы
Мемлекеттік банк – Отбасы банкінің үлесі нарықтың 60% – дан астамын алып отыр. Екінші деңгейдегі банктердің тұрғын үй жинақтау жүйесіне қатысуына қолданыстағы тыйым салу және бюджеттік қаржыландыруға басымдықпен қол жеткізу осыған ықпал етеді.
Бұл несие алушыларға шығындар тудырады. Бұл қызмет көрсету сапасы мен мерзімі, тұтынушыларға бағалау, нотариаттық және басқа да қызметтерді енгізу. Мұндай мысалдар әлі де көп, олар барлық маңызды салаларды қамтиды.
Операторлар
Сонымен қатар, бірыңғай операторлар санын одан әрі қысқарту бойынша жұмыстар жүргізілуде. 10 операторлық функциядан айыруды көздейтін түзетулер пакеті әзірленді. Бұл ұсыныстар Үкіметтің қарауына жіберілді.
Сонымен қатар, бүгінгі таңда заң деңгейінде арнайы құқық берілген, алдыңғы талдаумен қамтылмаған нарықтың өзге де субъектілері (барлығы 17) белгіленді. Олардың нарыққа әсерін бағалау үшін тиісті талдаулар жүргізіледі.
Бұрын жүргізілген талдау барысында белгіленген 17 операторды және 17 мемлекеттік монополия субъектісін реттеуді көздейтін мемлекеттік монополиялар субъектілерінің тізілімі, арнайы құқықтар бекітілді. Тізілім Агенттіктің сайтында жарияланған.
Арнайы құқық субъектілерінің атауы: «Жасыл даму» АҚ, «Ғарыштық техника және технологиялар институты» ДСҰ, «Қазпошта» АҚ, «ҰАТ» АҚ, «Қазақтелеком» АҚ, «СК-Фармация» ЖШС, «Қазавиаспас» АҚ, «ҚазМұнайГаз-Аэро» ЖШС,» Қазтелерадио » АҚ, РМК «Қазспецэкспорт» ақ,» Қазымпэкс» республикалық орталығы» АҚ,» Республикалық ғарыштық байланыс орталығы» АҚ, «электрондық қаржы орталығы» АҚ,» Қазақстан Ғарыш Сапары» ҰК» АҚ,» Ақпараттық-есеп орталығы» АҚ,»Сәтті Жұлдыз»АҚ,» Turar Healthcare » АҚ.
Дәрілік заттар
Нарықта СК- Фармация атты мемлекеттік оператор бар. Қазіргі уақытта дәрі-дәрмек бағасын толық мемлекеттік реттеу жүзеге асырылуды. Сондықтан препараттарға барлығына қолжетімді емес және картелизация бар.ъ
БҚДА кезең-кезеңмен реттеуді бастады, бірақ фармацевтикалық нарықтың әлеуметтік маңыздылығын ескере отырып, бәсекелестіктің даму деңгейін, дженериктердің болуын және т. б. ескере отырып, бұл мәселені жан-жақты қарау қажет.
Ағымдағы жылы реттеудің бірінші кезеңі басталды- бұл бір ХПА шеңберінде 3-тен астам сауда атауларын өндірушілері бар 376 рецептсіз сатылатын препараттар.
Келесі кезең 2023-2024 жылдарға жоспарланған – бұл коммерциялық сегменттегі барлық басқа рецептсіз дәрі – дәрмектер және 2024-2025 жылдардағы соңғы кезең-коммерциялық сегменттегі рецепт бойынша дәрі-дәрмектерді реттеу.
Жалпы, БҚДА былтырғыдай, жекешелендіруді және бәсекелестік ортаға беруді жалғыз нұсқа ретінде ұсынады. Табысты жағдайлар бар – Польшадағы жедел жекешелендіру. Ең бастысы – «шок терапиясы» мен жоспарлы IPO арасындағы тепе-теңдікті табу.
БҚДА жыл сайын Үкіметке ұсыныстар жібереді, бірақ, өкінішке қарай, ұсыныстар тізімі жыл сайын азайып келеді. Бұл жекешелендірудің үшінші толқыны және нақты нарықтық экономиканы құрудың соңғы мүмкіндігі. Осыған байланысты оны тиімді іске асыру қажет.
Сондай-ақ, БҚДА тарапынан мемлекеттік қолдау шараларын талдау бойынша басталған жұмыс туралы жарияланды. Мемлекеттік қолдау шараларын қолданыстағы жекелендіру бәсекелестіктің аллокативті тиімділігін едәуір төмендетеді, «зомбифирмалар» деп аталатындардың пайда болуына ықпал етеді. Мониторинг көрсеткендей, мемлекеттік қолдау шараларының көпшілігі ірі бизнеске бағытталған.
Еуразиялық монополияға қарсы форум ЕАЭО аумағында бәсекелестікті дамыту және монополияға қарсы реттеу саласындағы басты іс-шара болып саналады. Аталмыш жиын Қазақстанда 2014 жылдан бастап өткізіліп келеді. 2022 жылға дейін форумның негізгі ұйымдастырушысы Бәсекелестікті қорғау орталығы болды. Ағымдағы жылы Форум жаңадан құрылған монополияға қарсы сарапшылардың Еуразиялық альянсының қолдауымен өтті.
